Commissie rechtsstatelijke toets verkiezingsprogramma's: recordaantal voorstellen in strijd met de rechtsstaat
Een recordaantal partijprogramma’s voor de Tweede Kamerverkiezingen van 29 oktober bevat voorstellen die een risico vormen voor de rechtsstaat of daarmee regelrecht in strijd zijn. Dat concludeert de onafhankelijke commissie Rechtsstatelijke toets verkiezingsprogramma's die in opdracht van de Nederlandse orde van advocaten (NOvA) de voorstellen van de politieke partijen heeft beoordeeld op rechtsstatelijkheid.
Om de kiezer meer inzicht te geven, heeft de NOvA een onafhankelijke commissie van wetenschappers en advocaten de verkiezingsprogramma's laten toetsen op hun rechtsstatelijke gehalte. De commissie stelt zich daarbij niet politiek op, maar toetst de voorstellen aan algemeen aanvaarde juridische minimumnormen, zowel nationaal als internationaal.
"Veel van de voorstellen in de verkiezingsprogramma's staan op belangrijke onderdelen op gespannen voet met de rechtsstaat", zegt commissievoorzitter Elaine Mak. “We zien dit jaar een recordaantal voorstellen dat de toets der kritiek niet doorstaat. Dat is alarmerend.”
“In het rapport van de commissie staat dat de rechtsstaat geen rustig bezit is”, zegt algemeen deken Sanne van Oers aan wie het rapport werd aangeboden. “De Nederlandse orde van advocaten ziet en ervaart dat ook in toenemende mate. Daarom beschouwt de orde het als haar taak om voor onze rechtsstaat en de waarden die hierbij horen in de bres te springen. De toetsing van de verkiezingsprogramma’s door deze commissie op hun rechtsstatelijk gehalte, maakt inzichtelijk waar de risico’s zitten en ook welke voorstellen de rechtsstaat juist kunnen versterken.”
Voorbeelden
Voorbeelden van voorstellen waar de grenzen van de rechtsstaat worden opgezocht zijn onder andere het inperken van het demonstratierecht op straat en voornemens om de deur naar de rechtbank voor collectieve acties te sluiten. Het ter discussie stellen van de internationale verdragen die onze rechtsorde ondersteunen, en het zelfs ondergraven van de onafhankelijkheid van rechters zijn voorstellen die alarmerend voor onze rechtsstaat zijn. De rechtsstaat is, zoals de commissie het treffend noemt, "een onrustig bezit" dat continu onderhoud en verdediging vereist.
Steeds meer rode kwalificaties
De commissie hanteert een heldere 'stoplicht'-methode: voorstellen die de rechtsstaat versterken krijgen de kwalificatie GROEN, plannen die een risico vormen GEEL, en voorstellen die in strijd zijn met de beginselen van de rechtsstaat worden als ROOD gemarkeerd.
De toetsingen van de programma’s voor de Tweede Kamerverkiezingen vertonen sinds 2012 een zorgwekkende ontwikkeling. Een toenemend aantal programma’s bevat voorstellen die strijdig zijn met beginselen van rechtsstatelijkheid. Bij de verkiezingen van 2012 ging dit om slechts 2 van de getoetste programma’s, in 2017 kregen voorstellen in 5 van 13 getoetste programma’s rode kwalificaties. In de toets verkiezingsprogramma’s 2021 betrof het inmiddels de helft (7 van 14 getoetste programma’s) en in 2023 kregen 10 van de 18 getoetste programma's rode kwalificaties. In de toets 2025 bevatten 11 van de 15 getoetste programma’s ten minste 1 met de rechtsstaat strijdig voorstel en in bijna twee derde van de programma’s is er sprake van meerdere met rood gekwalificeerde voorstellen. Dit illustreert dat het niet gaat om incidenten, maar om een bredere trend, die gelijk lijkt te lopen met een steeds meer verhard en gepolariseerd politiek debat. Daarnaast signaleert de commissie in bijna alle programma’s voorstellen die een risico vormen voor de rechtsstaat. Een hoopvol aspect is desalniettemin dat op 2 na alle partijen ook voorstellen doen die de rechtsstaat kunnen versterken.
Samenstelling commissie
De NOvA-commissie rechtsstatelijke toets verkiezingsprogramma’s bestaat uit voorzitter Elaine Mak, hoogleraar Encyclopedie van de rechtswetenschappen en Rechtstheorie aan de Universiteit Utrecht; Jasper Krommendijk, hoogleraar Rechten van de Mens, verbonden aan de Radboud Universiteit; Lieneke Slingenberg, hoogleraar Migrants and the Rule of Law, verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam; Camilo Schutte, advocaat en voorzitter van de wetgevingsadviescommissie rechtsstatelijkheid van de NOvA; Channa Samkalden, advocaat en lid van de wetgevingsadviescommissie rechtsstatelijkheid van de NOvA; Dino Bektesevic, advocaat en lid van de wetgevingsadviescommissie strafrecht van de NOvA; en Thomas van Houwelingen-Boer, advocaat en lid van de wetgevingsadviescommissie vreemdelingenrecht van de NOvA.
Toetsing regeerprogramma
De NOvA heeft na de toetsing van de verkiezingsprogramma’s 2023 besloten om voortaan ook het regeerprogramma te laten toetsen op rechtsstatelijkheid. Na de vorming van het volgende kabinet zal de NOvA het nieuwe regeerprogramma door een onafhankelijke commissie laten toetsen op rechtsstatelijkheid.
Rectificatie 21 oktober 2025
De commissie rechtsstatelijke toets verkiezingsprogramma’s heeft gisteren haar bevindingen gepubliceerd. In het rapport zijn op thema’s en per partijprogramma kleurkwalificaties aan de voorstellen van de politieke partijen gegeven. In de bijlage is een overzicht gegeven van de kleurkwalificaties per partij. Die bijlage – die ook was opgenomen in het rapport zelf – bevatte echter telfouten waardoor het aantal kleurkwalificaties bij sommige partijen niet goed was weergegeven en aan die partijen onterecht kleurkwalificaties zijn toegedicht. Deze telfouten zijn in de nieuwe bijlage gecorrigeerd, waarmee het aantal groene, gele en rode kwalificaties overeenkomt met de bevindingen, zoals deze door de commissie in het op 20 oktober gepresenteerde rapport zijn weergegeven. De bevindingen van de commissie, en daarmee de kwalificaties zelf, zijn inhoudelijk niet gewijzigd.
Meer informatie
- Rechtsstatelijke toets verkiezingsprogramma's 2025