Uitdagingen versus passie, toewijding en kansen
Geen sociaal advocaat kunnen vinden, is een steeds groter wordend probleem. Uit een verkennend onderzoek van de Nederlandse orde van advocaten (NOvA) onder sociaal advocaten en doorverwijzers uit de eerste lijn blijkt dat er in meerdere Nederlandse regio’s een tekort is aan sociaal advocaten. Mensen worden niet geholpen en komen verder in de problemen. Het vak van de sociaal advocaat is echter uniek en bijzonder en dat verdient aandacht.
“Sociaal advocaat zijn, is het mooiste beroep dat er is”, aldus algemeen deken en sociaal advocaat Sanne van Oers. “Het verhaal over de sociale advocatuur is niet alleen een verhaal van uitdagingen. Het is ook een verhaal van passie, toewijding en kansen. Als sociaal advocaat kun je echt verschil maken in het leven van mensen. Een nieuwe generatie juristen is nodig om de sociale advocatuur kleur te geven. Het is prachtig om te zien dat er de afgelopen jaren onder rechtenstudenten veel animo is om rechtshulp te verlenen. Veel studenten doen ervaring op bij rechtswinkels, lopen stage bij rechtbanken of advocatenkantoren.”
Toegang tot het recht onder druk
Sociaal advocaten hebben snel een robuust en toekomstbestendig stelsel nodig. Ook om een nieuwe generatie te kunnen klaarstomen voor het vak. “Er is al minder juridische hulp beschikbaar dan vier jaar geleden en daardoor meer kans op escalatie van juridische problemen”, aldus Van Oers. Cijfers van het Kenniscentrum van de Raad voor Rechtsbijstand bevestigen dit. Van Oers: “Toegang tot het recht is de hoeksteen van onze rechtsstaat, maar door de afname van het aantal sociaal advocaten staat de toegang tot het recht voor mensen die afhankelijk zijn van gefinancierde rechtsbijstand onder druk.”
Verder reizen
In de regio Noord-Nederland bijvoorbeeld waren er in 2019 nog 376 actieve sociaal advocaten, met tien of meer toevoegingen, die rechtsbijstand verleenden in toevoegingszaken. In 2023 waren dat er 327. Dat is 13 procent minder dan vier jaar geleden. Ook in Nijmegen daalt het aantal sociaal advocaten. Rechtzoekenden moeten voor hun rechtsbijstand verder reizen. Uit gesprekken met hulpverleners uit de eerste lijn blijkt dat de reiskosten hiervoor vaak te hoog zijn en de problemen daardoor kunnen oplopen. Verder komt naar voren dat er ook al een tekort is aan sociaal advocaten in Noord-Holland Noord, Flevoland en delen van Noord-Brabant.
Duidelijke waarschuwing
De NOvA brengt dit probleem al jaren onder de aandacht van de politiek. De overheid is volgens artikel 18 van de Grondwet verantwoordelijk voor een goed functionerend stelsel van gefinancierde rechtsbijstand. Daarom roept de NOvA de staatssecretaris Rechtsbescherming op met spoed verder te gaan met het bieden van perspectief aan sociaal advocaten. Zowel op de korte als lange termijn. De eerste stap hierin is geld reserveren voor het uitvoeren van de te verwachten aanbevelingen van de Commissie Van der Meer II. “Die commissie heeft in november aangegeven meer tijd nodig te hebben. Volgens de commissie omdat het stelsel te lijden heeft onder jarenlang achterstallig onderhoud”, vertelt Van Oers. “De commissie Van der Meer II geeft hiermee een duidelijke waarschuwing af. Het kabinet zou er goed aan doen het rapport van de commissie in maart 2025 niet af te wachten en nu al werk te maken van een investeringsagenda. De urgentie is groot.”
Verschillende projecten
Natuurlijk zit ook de advocatuur niet stil. “Er zijn dingen die we zelf kunnen doen en daar zijn we vol mee bezig. Zo proberen we regels te harmoniseren en levert de NOvA een bijdrage aan verschillende projecten, zoals ‘Het sociaal advocatenkantoor van de toekomst’ en ‘Aandacht voor sociale advocatuur in het onderwijs’. Dit doen we allemaal samen met onder andere de Raad voor Rechtsbijstand”, vertelt Van Oers. Ook is de NOvA een paar jaar geleden het project ‘Samenwerking binnen de balie’ gestart waarbij gekeken wordt wat grote kantoren kunnen betekenen. Hier zijn al verschillende initiatieven door ontstaan en dat wordt nu door de Praktizijns sociëteit gecoördineerd. “Maar”, vertelt Van Oers, “advocaten kunnen het niet redden op basis van hun maatschappelijke inzet en engagement alleen. Zij moeten in staat gesteld worden hun werk op een goede manier te kunnen doen. Het stelsel van gefinancierde rechtsbijstand is een groot goed, maar kan alleen werken als de overheid het stelsel onderhoudt. En daar schort het al jaren aan.”
Het Ivanhoe-gevoel
Intussen wordt in de regio Noord-Nederland het tekort al gevoeld. Deken Eef van de Wiel ziet het aantal dekenaanwijzingen toenemen. “Op grond van artikel 13 Advocatenwet kan een rechtzoekende die niet of niet tijdig een advocaat kan vinden de deken in het arrondissement waar de zaak moet dienen vragen een advocaat aan te wijzen. Jaarlijks waren er in Noord-Nederland ongeveer 40 aanvragen, maar het afgelopen jaar waren dit er nu al 65. Veel van die rechtzoekenden laten mij weten dat ze geen sociaal advocaat kunnen vinden. En dat hoor ik ook terug van sociaal advocaten: ze zijn strenger aan de poort. Niet omdat ze niet willen helpen, maar omdat de rek eruit is.”
Van de Wiel wil ook graag het vak sociaal advocaat meer onder de aandacht brengen bij universiteiten in de regio. “Veel studenten willen advocaat worden vanwege het goede dat je doet voor de samenleving. Het Ivanhoe-gevoel. Maar uiteindelijk ligt de nadruk op een Zuidas-carrière. Dat is zonde. Tegelijkertijd werken veel huidige sociaal advocaten noodgedwongen als éénpitter thuis en kunnen ze geen advocaat-stagiair meer begeleiden. Het is een vicieuze cirkel.” Een financiële investering vanuit de overheid is volgens Van de Wiel hoognodig. “Ik noem dat het buslijn-dilemma. Je kan een weinig gebruikte buslijn eruit gooien, dan koopt iedereen een auto. Maar je kan ook investeren in de buslijn, de bus vaker laten rijden en bekender maken. Soms moet je investeren om iets weer op gang te brengen. Dat is hier ook het geval.”
Verschillende knoppen draaien
Ook in Gelderland is de nood hoog. De Orde van advocaten Gelderland heeft onlangs onderzoek gedaan naar de perspectieven van Gelderse sociaal advocaten op de sociale advocatuur. De geïnterviewden geven aan dat er te weinig sociaal advocaten zijn in de provincie. Dat uit zich in bijvoorbeeld te veel zaken per advocaat en dat doorverwijzen steeds lastiger wordt. Sommige advocaten hebben zelfs al een zakenstop.
Deken van de Orde van advocaten Gelderland, Wouter Timmermans: “De gevolgen zijn ingrijpend. Stel jij krijgt een dagvaarding voor een huurrechtzaak, maar je kunt geen sociaal advocaat vinden die tijdig een conclusie van antwoord indient. Dan ben je als rechtzoekende flink benadeeld.” Volgens Timmermans moet er aan verschillende knoppen tegelijk worden gedraaid. “Er is een financiële investering van de overheid nodig, maar daar gaan wij niet over. De Orde van advocaten Gelderland probeert daarom op andere vlakken te ondersteunen. Wij hebben een Commissie Sociaal Advocatuur Gelderland opgericht waarmee we verbinding tussen sociaal advocaten in de regio willen maken en bijeenkomsten willen organiseren specifiek gericht op hun praktijk. Daarnaast ga ik met de grotere Gelderse kantoren in gesprek om te kijken of zij bijvoorbeeld cursussen voor sociaal advocaten willen aanbieden. Gratis of tegen gereduceerd tarief.”
Drukke rechtswinkel in Heerlen
In Heerlen is drie maanden geleden een rechtswinkel gestart. In de eerste twee maanden kregen de medewerkers zo’n honderd casussen voorgelegd. Natasja Montulet-van der Meer is een van de initiatiefnemers. Zij helpt rechtzoekenden door sociaal-juridisch advies te geven, formulieren voor hen in te vullen, brieven te schrijven, te onderhandelen met de wederpartij, een processtuk op te stellen, hen tijdens een zitting bij te staan en door te verwijzen naar diverse ketenpartners. Een heel pakket. Maar in sommige gevallen heeft ze toch een sociaal advocaat nodig: “Ik ben geen advocaat en we hebben ook geen advocaten in dienst. Daarnaast behandelt de Rechtswinkel Heerlen vooralsnog alleen zaken met betrekking tot de rechtsgebieden consumentenrecht, huurrecht, sociaalzekerheidsrecht en staan we slachtoffers in strafzaken bij. Als de hulpvraag niet binnen onze rechtsgebieden valt, is een sociaal advocaat nodig of verwijzen we door naar een andere ketenpartner, zoals het Juridisch Loket.”
Montulet-van der Meer merkt dat sociaal advocaten niet altijd tijd hebben en gaat daarom wel eens op de stoel van een sociaal advocaat zitten. “Als zij zaken niet kunnen overnemen, dan kijk je toch opnieuw wat je zelf kunt doen. Anders worden cliënten van het kastje naar de muur gestuurd, raken daardoor nog meer het vertrouwen in mensen en instanties kwijt en haken daardoor nog eerder af. Dat wil je niet en dus hebben we onlangs bijvoorbeeld via een artikel 12 Sv-procedure zelf een klaagschrift ingediend bij het Hof.”
Tilburg University is onlangs gestart met de nieuwe extended master sociale advocatuur. “Hoe mooi zou het zijn als de nieuwe master zich de komende jaren ontwikkelt tot kweekvijver van sociaal advocaten?”, besluit Sanne van Oers.